Φάλαινες στα νερά μας

Υπάρχουν φάλαινες στις ελληνικές θάλασσες; Ναι, σύμφωνα με τους επιστήμονες, παρ’ όλα αυτά παραμένουν άγνωστες στο ευρύ κοινό. Οι φάλαινες των ελληνικών θαλασσών, τα εντυπωσιακά αυτά κήτη, διασχίζουν καθημερινά τις θάλασσές μας και καταδύονται σε απίστευτα βάθη αναζητώντας την τροφή τους!

Οι περισσότεροι Ελληνες ξέρουν ότι ο θαλάσσιος χώρος της πατρίδας μας φιλοξενεί σημαντικό αριθμό θαλάσσιων θηλαστικών, όπως δελφίνια και φώκιες. Λίγοι όμως είναι εκείνοι που γνωρίζουν ότι στα ίδια νερά ζουν φάλαινες. Ακόμη λιγότεροι είναι όσοι είχαν την τύχη να συναντήσουν έναν από αυτούς τους ειρηνικούς γίγαντες σε κάποια θαλάσσια εξόρμησή τους.
Σε αυτούς τους λίγους και τυχερούς ανήκει η υδροβιολόγος Αναστασία Μήλιου του Ινστιτούτου Θαλάσσιας Προστασίας «Αρχιπέλαγος». Περισσότερα από δέκα χρόνια τώρα, η ερευνητική ομάδα του Ινστιτούτου, την οποία συντονίζει η κ. Μήλιου, σαρώνει τις ελληνικές θάλασσες καθ' όλη τη διάρκεια του χρόνου και συγκεντρώνει δεδομένα για τα δύο είδη φαλαινών που ζουν σε αυτές: τους φυσητήρες και τους ζιφιούς.
«Προσπαθούμε να καταγράψουμε τον πληθυσμό τους και την κατανομή τους στις ελληνικές θάλασσες. Η έρευνα των πληθυσμών των φαλαινών είναι ιδιαίτερα δύσκολη, καθώς είναι ζώα που καταδύονται σε μεγάλα βάθη και περνάνε το μεγαλύτερο μέρος της μέρας κάτω από την επιφάνεια της θάλασσας» λέει η Ελληνίδα επιστήμονας, τονίζοντας ότι ειδικά οι ζιφιοί είναι πολύ δύσκολο να προσεγγιστούν από τον άνθρωπο. «Ευτυχώς γι' αυτούς» προσθέτει με νόημα.

Φυσητήρας
Ο «μετανάστης» με το υψηλό IQ Μετά από πολλά ταξίδια και αρκετές χιλιάδες μίλια θαλάσσιων διαδρομών, οι ερευνητές έχουν σχηματίσει μια σχεδόν πλήρη εικόνα για τους πληθυσμούς και τις συνήθειες των φυσητήρων που ζουν στο Αιγαίο. Αρκετά από αυττά τα τεράστια ζώα, που φτάνουν τα δεκαοχτώ μέτρα σε μήκος, ζουν και κινούνται σε θαλάσσιες περιοχές με μεγάλα βάθη.
«Προτιμούν τις περιοχές που έχουν μεγάλα θαλάσσια ρήγματα. Τους συναντάμε σε πολλές περιοχές των ελληνικών θαλασσών, όπως στη θάλασσα νότια της Ρόδου, στο ανατολικό Αιγαίο, στο τρίγωνο ανάμεσα σε Ικαρία, Σάμο, Χίο και Τουρκία, στο βόρειο Αιγαίο, όπως επίσης και στην Πύλο» λέει η κ. Μήλιου.
Βέβαια, ως μεταναστευτικό είδος οι φυσητήρες είναι αεικίνητοι. «Κινούνται συνέχεια ανάμεσα σε αυτές τις περιοχές και δεν μένουν πουθενά μόνιμα. Βρίσκονται σε ένα συνεχές μεταναστευτικό ταξίδι» αναφέρει η υδροβιολόγος του «Αρχιπελάγους».
Η μελέτη του φυσητήρα απαιτεί μεγάλη επιμονή, υπομονή και προσπάθεια, αφού την περισσότερη ώρα βρίσκεται αρκετές εκατοντάδες -αν όχι χιλιάδες- μέτρα κάτω από την επιφάνεια της θάλασσας. Παρ’ όλα αυτά, οι ερευνητές του «Αρχιπελάγους» κατάφεραν πέρυσι να βρεθούν 49 φορές πρόσωπο με πρόσωπο με αυτούς τους γίγαντες, αλλά και να ταυτοποιήσουν 27 διαφορετικά άτομα του είδους.
Για να το πετύχουν αυτό, χρησιμοποίησαν τρία ερευνητικά σκάφη και κάλυψαν περισσότερα από 2.000 ναυτικά μίλια θαλάσσιων διαδρομών στο κεντρικό, βόρειο και ανατολικό Αιγαίο. Ενα από τα βασικότερα χαρακτηριστικά του φυσητήρα είναι η ιδιαίτερα υψηλή νοημοσύνη του. «Μιλάμε για ένα πάρα πολύ έξυπνο ζώο, που έχει πολύ σύνθετη ομιλία και επικοινωνία» λέει η κ. Μήλιου.
Οπως εξηγεί, μέχρι σήμερα οι επιστήμονες έχουν καταφέρει να καταγράψουν περισσότερες από 33.800 διαφορετικές φράσεις που χρησιμοποιούν οι φυσητήρες για να επικοινωνούν μεταξύ τους. Μάλιστα, τα πανέξυπνα αυτά πλάσματα έχουν αναπτύξει και διαλέκτους, ανάλογα με την περιοχή όπου ζουν, «όπως εμείς έχουμε τα ελληνικά, τα αγγλικά και τα γαλλικά». Ενδεικτικό της ευφυΐας τους είναι επίσης το γεγονός ότι ένα μικρό θα μείνει με τη μητέρα του για τουλάχιστον 6-7 χρόνια προκειμένου να μάθει να επικοινωνεί, να καταδύεται και να κυνηγάει προτού ανεξαρτητοποιηθεί.
Ο φυσητήρας τρέφεται με καλαμάρια και ψάρια που ζουν σε πολύ βαθιά νερά. Το γεγονός αυτό τον προφυλάσσει από τον κίνδυνο της υπεραλίευσης των ελληνικών θαλασσών, καθώς οι βαθύβιοι οργανισμοί δεν είναι εκμεταλλεύσιμοι εμπορικά από τους ανθρώπους. Ωστόσο, ο φυσητήρας κινδυνεύει από τις συγκρούσεις με πλοία και κυρίως από τη θαλάσσια ρύπανση.
«Πρέπει να πούμε ότι ο βασικός κίνδυνος στις ελληνικές θάλασσες είναι ένα μεγάλο θαλάσσιο ατύχημα. Δυστυχώς, αυτή τη στιγμή είμαστε τελείως ανέτοιμοι να αντιμετωπίσουμε μια τέτοια μεγάλη καταστροφή, και αυτό που εμείς θέλουμε να τονίσουμε είναι ότι χρειάζεται να ληφθούν άμεσα μέτρα για τη διαχείριση της κίνησης των πλοίων στο Αιγαίο και στις ελληνικές θάλασσες γενικότερα» αναφέρει η κ. Μήλιου και συμπληρώνει: «Το Αιγαίο φιλοξενεί μερικούς από τους σημαντικότερους εναπομείναντες πληθυσμούς θαλάσσιων θηλαστικών της Μεσογείου και της Ευρώπης, αλλά αυτό γίνεται καθαρά από τύχη, όχι επειδή έχουμε κάνει κάτι για να τους προστατεύσουμε. Το ότι είμαστε τυχεροί σήμερα δεν σημαίνει ότι θα είμαστε τυχεροί και αύριο».

Ζει μέχρι τα 70 και δεν απειλεί τον άνθρωπο
Η φάλαινα-φυσητήρας είναι το μεγαλύτερο σε μέγεθος είδος θαλάσσιου θηλαστικού που συναντάται τακτικά στις ελληνικές θάλασσες. Οι αρσενικοί ξεπερνούν τα 18 μέτρα σε μήκος και τους 50 τόνους σε βάρος, ενώ οι θηλυκοί έχουν μέσο μήκος 12 μέτρα και βάρος μόλις 20 τόνους. Παρά το μέγεθός του, δεν αποτελεί απειλή για τον άνθρωπο. Ο φυσητήρας είναι είδος μεταναστευτικό και η διάρκεια ζωής του ξεπερνά τα 70 χρόνια. Τα θηλυκά σχηματίζουν ομάδες με τα νεότερα άτομα, ενώ τα αρσενικά ζουν μοναχικά.
Το πιο εντυπωσιακό χαρακτηριστικό του είναι η απίστευτη ικανότητά του να καταδύεται σε βάθη που ξεπερνούν τα 2.000 μέτρα και να παραμένει στον βυθό για περισσότερη από μία ώρα. Αναδύεται στην επιφάνεια και παραμένει εκεί για περίπου 10 λεπτά, για να πάρει μια… ανάσα πριν από την επόμενη κατάδυση. Τρέφεται κυρίως με μεσοπελαγικά κεφαλόποδα και βαθύβια ψάρια. Οι κύριοι παράγοντες που απειλούν τους πληθυσμούς του είναι η ρύπανση της θάλασσας και οι προσκρούσεις με τα πλοία. 

Ζιφιός
 Μόνιμος κάτοικος Αιγαίου! Σε αντίθεση με τον «μετανάστη» φυσητήρα, ο ζιφιός είναι μόνιμος κάτοικος… Αιγαίου.
«Τους συναντάμε σε ολιγομελείς ομάδες και τους βλέπουμε σε περιοχές που έχουν βαθιά θαλάσσια φαράγγια, όπως και τους φυσητήρες» λέει η κ. Μήλιου, αποφεύγοντας ωστόσο να αποκαλύψει σε ποιες ακριβώς περιοχές ζουν.
Ο ζιφιός παραμένει ένα από τα πλέον μυστηριώδη είδη θαλάσσιων θηλαστικών, καθώς οι ερευνητές πολύ σπάνια έχουν την ευκαιρία να τον πλησιάσουν. «Είναι πολύ πιο δύσκολο να τον παρατηρήσει κανείς από ό,τι έναν φυσητήρα ή ένα άλλο είδος. Ακόμη και να το ερευνήσουμε για πολύ καιρό, είναι δύσκολο να το καταγράψουμε» αναφέρει η υδροβιολόγος του «Αρχιπελάγους».
Το βέβαιο είναι ότι πρόκειται για ένα είδος πολύ ευάλωτο στην ηχορύπανση που προκαλούν τα σόναρ των πολεμικών πλοίων. «Οι πιο πολλοί θάνατοι ζιφιών σε ελληνικές θάλασσες, και γενικότερα, συμπίπτουν με περιόδους που γίνονται στρατιωτικές ασκήσεις με χρήση σόναρ» λέει η κ. Μήλιου.
Οπως σημειώνει, πρόκειται για ένα θέμα που χρειάζεται περισσότερη μελέτη, φαίνεται όμως πως ο ήχος των σόναρ τρομοκρατεί τα ζώα, με αποτέλεσμα να ανεβαίνουν απότομα στην επιφάνεια και να παθαίνουν κάτι αντίστοιχο με τη νόσο των δυτών, που συχνά προκαλεί και τον θάνατο. «Επομένως, θα έπρεπε, όπως γίνεται σε πολλά μέρη του κόσμου, να αναγνωριστούν τα βασικά περάσματα των ζώων αυτών και να σταματήσουν να γίνονται στρατιωτικές ασκήσεις στα μέρη αυτά» τονίζει η υδροβιολόγος.

Καταδύεται για 40 λεπτά με μια ανάσα
Ο ζιφιός είναι ένα σχετικά μικρόσωμο είδος φάλαινας, που φτάνει τα 7 μέτρα σε μήκος και τους 2-3 τόνους σε βάρος. Συναντάται σε διάφορες περιοχές των ελληνικών θαλασσών, σε μόνιμους πληθυσμούς ολιγομελών ομάδων. Ζει στο ανοιχτό πέλαγος, συνήθως σε περιοχές που έχουν βαθιά θαλάσσια φαράγγια, και τρέφεται με βαθύβια κεφαλόποδα και ψάρια.
Μπορεί να καταδυθεί για περισσότερα από 40 λεπτά της ώρας με μια ανάσα. Μεγαλύτερη απειλή για τον ζιφιό φαίνεται πως αποτελεί η υποθαλάσσια ηχορύπανση από τη χρήση ορισμένων τύπων σόναρ. Οπως και ο φυσητήρας, είναι ένα είδος με εξελιγμένο εγκέφαλο και σύνθετη ικανότητα επικοινωνίας, αλλά η δυσκολία στην προσέγγισή του από τους ανθρώπους δεν έχει επιτρέψει τη μελέτη του σε βάθος.